De Stoom van Jan in Veessen

De Stoom van Jan in Veessen is een gaaf bewaard voorbeeld van de industriële revolutie. Vanaf het midden van de negentiende eeuw kwamen er in Nederland steeds meer stoommachines in zwang als aandrijving van bedrijven. De Langevoords bouwden in 1888 een apart gebouw naast de molen om er op stoomkracht twee koppels molenstenen aan te drijven waarmee dus kon worden gemalen in tijden van te zwakke wind voor de windmolen. Het was best wel een hele investering. Veel molenaars gingen over op een hulpaandrijving in de molen zelf, maar een heel apart gebouw is vrij zeldzaam, maar ze komen wel voor en heten ook vaak “Stoom”. Lubbertus Langevoord en zijn echtgenote Hermina Westerhof legden de eerste steen. Het gebouw kennen we in Veessen nog steeds als “De Stoom”. De vergunning van het gemeentebestuur werd op 22 november 1887 verleend aan Jan Langevoord (1858-1928) om in een te bouwen perceel in de tuin naast zijn windkorenmolen wijk G nr 51a, kadastraal C nr 633 “eene stoommachine (locomobile) tot het malen van granen enz. te mogen oprichten en in werking te brengen”. Voorwaarden zijn dat het gebouw solide zal worden opgetrokken, voorzien van een gemetselde schoorsteen en er moet aan de andere kant van de dijk een leuning komen om te voorkomen dat paarden die schrikken van de dijk af zullen jagen. De aanvraag dateert van 28 september 1887 en vertelt nog eens waarom de machinale malerij gewenst was: “om in de onmiddellijke nabijheid mijner bestaande windkorenmolen een gebouwtje te maken met het doel om hierin eene stoommachine (locomobiel) te plaatsen om bij voorkomende windstilte of bij een of ander ongeval aan mijn bestaande windkorenmolen een of twee paar maalsteenen in werking te brengen.” Leveranciers van de machine zijn de “Gebr. Ledeboer Borne. Machine – fabriekanten. IJzer-, koper - en metaalgieterij. Telegram Adres: Machinefabriek”. Dit bedrijf is in 1909 totaal uitgebrand en heeft geen herstart beleefd. Bij de aanvraag zit ook nog een lijst met twintig buren, waarop vermeld is hoe ver zij precies weg wonen en of ze een pannen- of rieten dak op hun huis hebben. Beschrijving aandrijving De uitleg door de gebroeders Ledeboer is de moeite waard om te lezen. “Beschrijving voor de inrichting van de stoomkorenmolen van de heer L. Langevoord (Lubbertus 1813-1901, de vader van Jan, beiden werkten in het bedrijf) te Veessen. De uitoefening der zaak zal plaats hebben in een nieuw op te richten gebouw. De machine, ketel en molensteenen komen in dit gebouw te staan. De te stichten inrichting heeft ten doel het malen van meel. De beweegkracht wordt aangebracht door eene horizontale stoommachine van 8 pk, terwijl de stoomketel op dezelfde fundatiepaat geplaatst, vertikaal is. De verdere overbrenging van de kracht geschiedt door verlenging van de (kruk-)as, waarop * een conisch wiel is aangebracht, dat de beweging mededeelt door soortgelijke wielen aan eene staande spil waarop riemschijven zijn bevestigd, die door middel van drijfriemen met de riemschijven der steenen zijn verbonden en zoo de beweging aan de molensteenen mededeelen.” Vanaf * is de hier beschreven techniek nu nog steeds aanwezig en operationeel in De Stoom. Verschillende locomobielen Een locomobiel is een verplaatsbaar stoomwerktuig. Het bestaat uit een stoomketel met geïntegreerde stoommachine die in zijn geheel verplaatsbaar is. Het meest voorkomende type staat op (niet aangedreven) wielen en heeft een horizontale ketel met daarop een horizontale machine. De beschreven locomobiel met verticale ketel en horizontale machine voor de Stoom in Veessen is van een zeldzaam type. Als er toch sprake is van een verticale ketel, zit daar meestal ook een verticale machine aan vast. Een plaatje van een machine van Heinrich Lanz in Mannheim uit 1888 geeft ons een indruk hoe de machine van de Stoom er uit zag. Sporen van de locomobiel in de Stoom? Toen er in 1908 een gasmotor in de Stoom kwam, is de aandrijfas naar boven verplaatst. Hij hangt nu hoog in de begane grond-verdieping. Technisch gesproken kan hij niet hoger. Ten tijde van de stoomaandrijving moet dat anders zijn geweest. Toen liep de krukas van de laaggeplaatste stoommachine door de muur naar de koningsspil waar de haakse overbrenging plaatsvond met twee conische wielen, waarschijnlijk dezelfde als die er nu nog zijn, maar die nu veel hoger zitten. Een dichtgemaakt gat in de muur op deze hoogte is niet meer herkenbaar, want de muur is keurig gepleisterd. Maar er is wel nog een plek zichtbaar waar mogelijk het lager van de as op gemonteerd is geweest. Als dit daarvoor bedoeld was, dan zat de krukas op ongeveer 90 cm van de vloer. Dit stemt overeen met het feit dat de halve diameter van het vliegwiel -zijnde 80 cm- ook onder de krukas heeft gezeten. De stoomlocomobiel beviel niet echt. Naar zeggen van de oude molenaar Kelderman uit Wijhe, leverde de machine niet voldoende vermogen vanwege een gebrekkige stoomproductie door de ketel. Mogelijk is om die reden de rookafvoer boven op de Stoom verlengd om meer trek te krijgen zoals we op diverse foto’s kunnen zien. Uiteindelijk werd in 1908 bij de firma Loog Landaal in Apeldoorn een zuiggasmotor van 23 pk gekocht. Een zuiggasmotor liep op gas dat verkregen werd uit de onvolledige verbranding van antraciet. Het gas werd zoals men het ook wel noemde “gekookt” in een kachel en via een reservoir naar de motor gevoerd. Deze methode was populair omdat het goedkoop werd gevonden. Het was wel omslachtig. Restauratie In 1996 na het overlijden van Jan Langevoord kocht de molenstichting de molenaarswoning en de Stoom. Aan beide was in geen jaren onderhoud gepleegd. De woning was sinds het vertrek van Bats naar Heerde in ongeveer 1986 niet meer bewoond geweest. Jan, die verderop aan de dijk woonde, had de woning aangehouden omdat er telefoon en een douche in was. Met name deze laatste luxe voorziening ontbrak in zijn eigen huis. De Stoom was helemaal verwaarloosd en er zat een dikke laag mest zowel op de begane grond als op zolder. De Langevoords stonden bekend om hun zuinigheid en hadden dus weinig aan onderhoud of verbouwingen gedaan. Dat had wel als gevolg dat beide gebouwen nog weinig van hun authenticiteit hadden verloren en in de Stoom zat nog een deel van de techniek: een maalstoel voor twee koppels stenen waarop nog één koppel zestiender stenen met zinken kuip en steenspil aanwezig was, een drijfriem naar die steen, de koningspil en aansluitende aandrijfas. De gasmotor van Loog Landaal (fabriek in Apeldoorn) was tijdens de bezetting naar Vaassen verkocht. Volgens een enquête in 1942 was de motor er toen overigens nog wel en werd gedreven door petroleum. Kenmerken van het gebouw Het is fraai om te zien hoe stijlvol eigenlijk het gebouw van de Stoom om de techniek heen is gebouwd. Het gebouw bevat een maalstoel die op ooghoogte ligt met oorspronkelijk twee koppels stenen die elk een hooggeplaatst ijzeren venster ter hoogte van de kaar hebben. Deze vensters staan dusdoende veel hoger dan de overige vensters in het gebouw. Ook de muurankers voor maalstoel en steenkraan geven een functioneel en levendig accent aan het aanzicht van het gebouw. De beganegrondverdieping is vanwege de maalstoel en het drijfwerk dat daar nog weer boven ligt, erg hoog. Dieselmotor In 1999 is een stoere oude dieselmotor “De Stoom” binnengeschoven, waarmee de maalderij weer nieuw leven is in geblazen. Het is een tweetakt liggende eencilinder dieselmotor met twee vliegwielen, in 1939 gebouwd door Beijers Motorfabrik in Vimmerby, Zweden. (Dezelfde plek waar de schrijfster van Pippi Langkous gewoond heeft.) De zuigerverplaatsing is zo’n 20 liter en het vermogen 35 pk. Met behulp van een regulateur houdt de motor zichzelf op 325 toeren per minuut. Op Open Monumentendag 2000, is de motor feestelijk ingewijd. Nieuwe molenstenen, maalvaardig Daarna moest er worden gewerkt aan het gangbaar maken van het drijfwerk en het ene koppel stenen dat nog aanwezig is. Deels zat het drijfwerk letterlijk muurvast, omdat een as die door een muur ging, was vastgemetseld. Als toonbeeld van de industriële revolutie zijn de steenkuipen niet, zoals we gewend zijn, van houten plankjes, maar van een zinken plaat op een houten frame gemaakt. In het aanwezige koppel stenen zat een grote barst, dus men durfde die niet te gebruiken. Daarom is er een nieuw koppel zestiender kunststenen aangeschaft. Vanaf 2005 kon er ook weer met de Stoom worden gemalen.